آیت الله العظمی سید محمد مولانا (قدس سره)

درآمد

آيت اللّه العظمى حاج سيّد محمّد مولانا از جمله فرهيختگان نادرى است كه در كنار فعّاليّت هاى علمى ، فرهنگى و اجتماعى به سياست روى آورد و با رژيم وقت به مبارزه برخاست . در اين نوشتار بر آنيم كه به گوشه هايى از زندگانى افتخارآميز ايشان پرداخته و تقديم پيشگاه صاحبان فضل و دانش نماييم .

             نيا نامه

از پرآوازترين و شاخص ترين سادات علوى كه به ايران زمين مهاجرت نمودند ، خاندان موسوى سرابى است كه به سادات «مولانا» يا «آل مولانا» مشهورند . طى سده هاى سپرى شده مردانى به نام و عالمان و عارفانى معروف ، باعث عزّت و شرافت اين سلسله شده اند مانند : علّامه اديب و شاعر بلند مرتبه سيّد احمد شيخ الاسلام ، عارف سالك ، زاهد پرهيزگار ، آيت الحقّ سيّد معين الدين قاسم الانوار تبريزى ، فقيه اهل بيت عصمت و طهارت ، مرجع تقليد وقت آيت اللّه العظمى حاج سيّد محمّد مولانا و … .

آيت اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفى بزرگ نسب شناس قرن حاضر ، درباره سلسله نسب آيت اللّه العظمى مولانا مى نويسند :

السيّد الجليل السيّد محمّد المشهور بمولانا التبريزى دام ظله  ابن الحاج مير عبدالكريم شيخ الاسلام ابن الحاج مير محمّد تقى شيخ الاسلام ابن المير جعفر شيخ الاسلام ابن الخطيب شيخ الاسلام الموسوى و ينتهى نسبه الشريف الى السيّد العارف معين الدّين على ابوالقاسم الموسوى المشتهر بشاه قاسم الانوار تبريزى المتصوّف المعروف المدفون بجاجرود من مضافات جام خراسان . ^([1])

            پدر

پدرش ، عالم فاضل و فقيه وارسته حاج مير عبدالكريم موسوى سرابى مشهور به «موتمن الشريعه» از علماى نام آور آن ديار بود . ايشان داراى خطّى زيبا و طبعى روان بود . در اوان جوانى براى تحصيل راهى تبريز مى شود و در جلسات درس استاد نامدار حوزه علميّه تبريز مرحوم آخوند ملّا مهدى چرندابى ، پدر شادروان حاج ميرزا حسن رشديّه «پير معارف ايران»^([2]) شركت مى كند .

در اثر اخلاق نيكو و اوصاف پسنديده و شرافت نسب و كمال و تديّن و ادب وافرى كه مير عبدالكريم از خود نشان مى دهد ، مورد توجّه استاد قرار مى گيرد و دختر خود را به نكاح مير عبدالكريم در مى آورد^([3]) حاج مير عبدالكريم تا آخر عمر در تبريز زندگى نمود و در همان شهر دار فانى را وداع گفت و به اجداد طاهرينش پيوست . از تاريخ وفات و محل دفن وى اطّلاعى در دست نيست .

 

            ولادت

خاندان مولانا در روزگارهاى دور در شهر زيباى سراب از شهرت به سزايى برخوردار بوده و منصب شيخ الاسلامى شهر را عهده دار بودند . دست سرنوشت اين پاك خاندان را به شهر عارف خيز تبريز كوچاند و مدّتى پس از مهاجرت مير عبدالكريم با دختر نيك مرد زاهد آخوند ملّا مهدى چرندابى پيوند زناشويى بست . ثمره اين پيوند پر ميمنت تولّد پسرى از تبار موسى بن جعفر عليه السّلامگرديد . پدر و مادر ، اين مولود مبارك را سيّد محمّد نام نهادند . خجسته ولادت اين نورسيده در اوّل ربيع الاوّل 1294 برابر با بيست و هفتم اسفند ماه 1255 ش در شهر با صفاى تبريز به وقوع پيوست .

            تحصيل

آيت اللّه العظمى موسوى تبريزى مشهور به «مولانا» و «حاجى مولانا» علم آموزى را در تبريز آغاز كرد .

در نوجوانى وارد حوزه علميّه گرديد و از حضور دانشمندان بزرگ علم و فقاهت بهره ها برد . در حالى كه هنوز هيجده بهار از عمر مباركش سپرى نشده بود ، در بيستم ربيع الثّانى 1312 ق برابر با 1273 ش به همراه پدر علّامه اش شادروان حاج مير عبدالكريم موتمن الشّريعه براى ادامه تحصيل به نجف اشرف مهاجرت نمود و تا سال 1321 ق برابر با 1282 ش در آن ديار اقامت نمود .

درس هاى فقه و اصول فقه را در نزد عالمانى چون : آيت اللّه ملاّ محمّد على نخجوانى (1228 ـ 1334 ق / 1195 ـ 1294 ش) ، آيت اللّه آقا سيّد آقا قزوينى و آيت اللّه آقا رضا تبريزى فرا گرفت و پس از آن با همّتى وصف ناپذير در درس هاى خارج فقه و اصول استوانه هاى علم و دانش ، آيت اللّه العظمى ملاّ محمّد فاضل شربيانى (1248 ـ 1322 ق / 1211 ـ 1282 ش) ، آيت اللّه العظمى آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى (1255 ـ 1329 ق / 1217 ـ 1289 ش) ، آيت اللّه العظمى حاج شيخ هادى تهرانى (در گذشته 1321 ق / 1282 ش) ، آيت اللّه العظمى ملاّ فتح الله شيخ الشريعه اصفهانى (1289 ـ 1361 ق / 1250 ش ـ 1320 ش) ، آيت اللّه العظمى شيخ محمّد حسن ممقانى (1237 ـ 1322 ق / 1200 ـ 1282 ش) و آيت اللّه العظمى ميرزا محمّد باقر اصطهباناتى حاضر گرديد و از خرمن دانش آنها خوشه ها چيد .

بعد از آن با گامى بلند منطق و فلسفه و كلام را از محضر استادان عاليقدر حوزه مانند ، آيت اللّه حاج ميرزا احمد شيرازى ، آيت اللّه آقا سيّد اسداللّه فرقانى و آيت اللّه آقا مير حيدر ايروانى آموخت . ^([4])

آيت اللّه العظمى مولانا در اثر هوش سرشار و علاقه وافر به علوم آل محمّد  صلى اللّه عليه و آله و سلّم در فقه به درجه اجتهاد رسيد و از اساتيد خويش اجازه اجتهادى و روايى گرفت . وى در دوران 9 ساله اقامتش در نجف با همه قشرهاى مردم به ويژه با فرهيختگان دين به خوبى رفتار مى كرد و به خوش خلقى معروف بود .

او از روى عشق و علاقه اى كه به دانشمندان مذهبى نشان مى داد ، آنان را با لفظ «مولانا» مورد خطاب قرار مى داد . كم كم در اثر كثرت استعمال لفظ فوق به «مولانا» معروف گرديد^([5]) .

فقيه عظيم الشّأن شيعه ، آيت اللّه العظمى مولانا بعد از 9 سال اقامت در سرزمين فردوس نشان نجف اشرف به زادگاه خويش مراجعت نمود و مشغول تربيّت پويندگان مكتب جعفرى و ترويج احكام شريعت نبوى و حمايت از حريم علوى گرديد .

            شاگردان

اواسط قرن چهاردهم هجرى قمرى حوزه علميّه تبريز از جوشش خاصّى برخوردار گرديد . نام آورانى چون حضرت آيت اللّه العظمى حاج ميرزا صادق آقا مجتهد (1269 ـ 1351 ق) ، حضرت آيت اللّه العظمى حاج ميرزا ابوالحسن انگجى (1282 ـ 1357 ق) ، حضرت آيت اللّه العظمى حاج سيّد محمّد مولانا رضوان اللّه عليهم اجمعين  و. . . هر كدام صاحب مكتب و حوزه درسى خاصّى بودند .

مكتب علمى حضرت آيت اللّه العظمى حاج سيّد محمّد مولانا قدس السرّه پرورش دهنده دانشورانى چون علّامه محقق حاج شيخ عبدالحسين امينى صاحب كتاب نفيس «الغدير» مى باشد . ايشان در طول نيم قرن تدريس شاگردان فرزانه اى پرورش داد كه در اينجا به يادكردى از آنان مى پردازيم :

1 ـ آيت اللّه علّامه حاج شيخ عبدالحسين امينى (1320 ـ 1360 ق / 1281 ـ 1349 ش) ،

2 ـ آيت اللّه حاج سيّد مرتضى ايروانى (1324 ـ 1410 ق / 1284 ـ 1369 ش) ،

3 ـ آيت اللّه حاج شيخ محمّد على توحيدى ، صاحب مصباح الفقاهه ، (1344 ـ 1395 ق / 1304 ـ 1354 ش) ،

4 ـ آيت اللّه حاجميرزا عبّاس على توكّلى ، از مشاهير علماى تبريز ،

5 ـ آيت اللّه حاج سيّد محمّد توتونچى ، از ائمه جماعت مسجد گوهر شاد ،

6 ـ آيت اللّه حاج ميرزا حسن تيلى تبريزى (1325 ـ 1405 ق / 1285 ـ 1364 ش) ،

7 ـ آيت اللّه حاج سيّد هادى خسروشاهى (1327 ـ 1418 ق / 1287 ـ 1376 ش) ،

8 ـ آيت اللّه حاج ميرزا محمّد خيابانى معروف به «بالا مجتهد» (1309 ـ 1391 ق / 1270 ـ 1349 ش) ،

9 ـ آيت اللّه حاج ميرزا عبّاس قلى چرندابى (1305 ـ 1386 ق / 1266 ـ 1345 ش) ،

10 ـ آيت اللّه حاج سيّد ابراهيم دروازه اى (1313 ـ 1381 ق / 1274 ـ 1340 ش) ،

11 ـ آيت اللّه حاج ميرزا محمّد غروى توتونچى (1324 ـ 1398 ق / 1284 ـ 1357 ش) ،

12 ـ آيت اللّه حاج سيّد حسين قاضى طباطبايى (1317 ـ 1394 ق / 1278 ـ 1354 ش) ،

13 ـ آيت اللّه حاج سيّد مهدى كمارى ، صاحب كتاب مباحث الالفاظ در دو جلد ،

14 ـ آيت اللّه حاج ميرزا عبدالرّحيم مدرّس تبريزى (متولد 1325 ق / 1285 ش) ،

15 ـ آيت اللّه حاج سيّد محمّد على موسوى زرّين (1287 ـ 1361 ق / 1249 ـ 1320 ش) ،

16 ـ آيت اللّه حاج سيّد على مولانا ، فرزند ارشد معظم له (1320 ـ 1392 ق / 1281 ـ 1350 ش) ،

17 ـ آيت اللّه حاج سيّد مصطفى مولانا ، فرزند معظم له (1315 ـ 1405 ق / 1295 ـ 1363 ش) ،

18 ـ محقق فاضل حاج ميرزا صادق نصيرى سرابى ، از فضلاى حوزه علميّه قم ،

19 ـ آيت اللّه حاج سيّد يوسف راثى هاشمى (1327 ـ 1415 ق / 1287 – 1373 ش) .

20 ـ آيت اللّه حاج ميرزا علاءالدين دينورى .

            آثار علمى

حضرت آيت اللّه العظمى مولانا قدّس السرّه  در طول زندگانى ارزشمند ـ توأم با پستى و بلندى ـ دائماً از هر فرصتى در جهت نگارش و تأليف سود جسته و حاصل اين تلاش و كوشش پى گير ، پيدايش آثار سودمندى مى باشد . ايشان در زمينه هاى فقه ، اصول ، فلسفه ، كلام ، رجال ، تفسير و ادبيّات اثرات ماندگارى از خود به يادگار گذاشته است .

برخى از آثار وى در زمان حيات خود به چاپ رسيده و برخى ديگر بعد از وفات ايشان توسّط فرزند ارشدشان مرحوم آيت اللّه حاج سيّد على مولانا چاپ و نشر يافته است .

تروشات قلمى ايشان عبارتند از :

1 ـ اثنا عشرة مسألة مهمّة .

2 ـ الاجتهاد و التقليد .

3 ـ احكام الوصيّة .

4 ـ ارشاد الانام فى اثبات النّبوّة العامّة و الخاصّة .

5 ـ الاستصحاب .

6 ـ براهين الحقّ فى عدة رسائل اصوليّة و فقهيّة ، ^([6])

اين كتاب مشتمل بر حجّيّت خبر واحد ، حجّيّت شهرت ، قاعده ضرر ، مسئله مالكيّت عبد ، تعيين حدود كعبين ، تعيين ذكر ركوع و سجود مى باشد . كتاب مذكور همراه با رساله «الحق و الحكم» تأليف آيت اللّه شيخ هادى تهرانى در سال 1330 در تبريز به چاپ رسيده است .

7 ـ تداخل الاغسال .

8 ـ التفسير الوجيز ، ^([7])

اين تفسير براى اوّلين بار در سال 1380 ق در قطع جيبى به چاپ رسيده و چاپ دوّم آن با تحقيق مالك محمودى و با مقدّمه نوه دانشمندش آيت اللّه حاج سيّد ابوالحسن مولانا در سال 1418 ق از طرف مؤسسه الامام المنتظر عج اللّه تعالى فرج الشّريف به زيور چاپ آراسته شده است .

9 ـ حاشية شرح الباب الحادى عشر .

10 ـ حاشية شوارق الالهام فى الكلام .

11 ـ حاشية فرائد الاصول .

12 ـ حاشية على مباحث الالفاظ من الفصول .

13 ـ حاشية قوانين الاصول .

14 ـ حكم الاستطراق .

15 ـ السحر و العلوم الخمسة المجقية .

16 ـ شرح تشريح الافلاك .

17 ـ طريق الهداية فى علم الدراية ، ^([8])

كتاب مذكور با تحقيق محمّد رضا جديدى در دفتر سوّم ميراث حديث شيعه در سال 1378 ش به چاپ رسيده است .

18 ـ الفرق بين الحق و الحكم .

19 ـ الفوائد الاربع عشرة فى المسائل الكلاميّة و الحكميّة .

20 ـ قاعده لا ضرر .

21 ـ القصر و الاتمام .

22 ـ الماء المستعمل فى رفع الخبث .

23 ـ مصباح الاعلام فى مدارك الاحكام فى الطهارة و الصلاة . ^([9])

24 ـ مصباح السالكين و زاد المسافرين فى معرفة القبلة ، ^([10])

اين كتاب در سال 1349 به چاپ رسيده است .

25 ـ مصباح الوسائل فى شرح الرسائل . ^([11])

26 ـ مفتاح المطالب فى شرح المكاسب ، (دو جلد) . ^([12])

27 ـ رسالة فى نصاب النقدين و الغلات . ^([13])

28 ـ رسالة فى كيفيّة تعلق الخمس بالعين . ^([14])

29 ـ رسالة فى المسائل المتفرّقه . ^([15])

30 ـ رسالة فى بيان احكام الوقوفين فى الحج . ^([16])

31 ـ رسالة فى حكم الولاية من قبل جابر . ^([17])

32 ـ رسالة فى حكم ما جعل طريقاً عدواناً . ^([18])

33 ـ رسالة فى الانفحة و حكمها . ^([19])

34 ـ رسالة فى بعض مهمّات سائل القصر . ^([20])

35 ـ رسالة فى حكم الصّلوة فى الشعر الملاصق لبدن المصلى و ثوبه . ^([21])

            مشايخ اجازه

آيت اللّه العظمى مولانا در عتبات عاليات موفّق به دريافت اجازات اجتهادى و روايتى از اساتيد مسلّم نجف اشرف گرديد . مشايخ روايتى ايشان عبارتند از :

1 ـ آيت اللّه حاج ميرزا حسين نورى (1254 ـ 1320 ق / 1217 ـ 1281 ش) .

2 ـ آيت اللّه حاج سيّد اسماعيل صدر (در گذشته 1338 ق / 1298 ش) .

3 ـ آيت اللّه ملاّ فتح الله شيخ الشّريعه اصفهانى (1289 ـ 1361 ق / 1250 ش ـ 1320 ش) .

4 ـ آيت اللّه آخوند ملّا محمّد على نخجوانى (1268 ـ 1334 ق / 1195 ـ 1294 ش) .

نيز مرحوم آيت اللّه العظمى مولانا به عدّه اى از افاضل عالمان آذربايجان از جمله آيت اللّه العظمى سيّد شهاب الدّين مرعشى نجفى اجازه روايتى در تاريخ 17 ذى الحجة الحرام 1351 ق صادر كرده است . ^([22])

            قيام علماى آذربايجان

رضا شاه معدوم در ابتداى كار سعى در جلب نظر علماء و روحانيّون شهرها نمود . امّا پس از تثبيت قدرت خويش كاملا تغيير روش داد و از در عناد و مخالفت با مقدّسات و علماء وارد عمل گرديد . او كه از نزديك شاهد نفوذ علماء و فعّاليّت آنها در نقلاب مشروطيّت بود ، از برخورد جدّى با آنها اجتناب مى كرد . ولى پس از گذشت چند صباحى سعى در محدود ساختن نقش علماء در مسائل مملكتى نمود .

هر چند علماء پس از جريان مشروطيّت تا حدودى خود را از سياست دور نگه مى داشتند ، امّا كارهاى ضدّ مذهبى رضا شاه بار ديگر آنها را به دفاع از حريم مقدّسات كشاند .

اوّلين درگيرى علماى تبريز با حكومت رضاخانى مربوط به بى عفّتى سرلشگر آيرم ^([23]) در عاشوراى 1304 ش است .

از جمله عواملى كه علماى تبريز را به نهضت و قيام عليه حكومت واداشت عبارتند از :

1 ـ تغيير لباس و اعزام طلبه ها به خدمت نظام وظيفه .

2 ـ داستان كلاه پهلوى و متّحد الشكل كردن لباس مردم .

3 ـ تصويب و اجراى قانون نظام وظيفه عمومى . ^([24])

            تبعيد

در پى به اجرا گذاشتن سياست هاى غربى رضاخانى علماء و روحانيّت دست به قيام زدند و خواستار لغو سياست هاى ضدّ مذهبى رضاخانى شدند . فقيه مجاهد حضرت آيت اللّه العظمى مولانا به اتّفاق حضرات آيات ، آيت اللّه حاج ميرزا صادق آقا مجتهد تبريزى ، آيت اللّه حاج ميرزا ابوالحسن انگجى و آيت اللّه حاج ميرزا باقر آقا قاضى طباطبايى با برنامه هاى ضدّ دينى رضاخان مخالفت صريح نمود . رژيم در برابر مخالفت علماء چاره اى جز تبعيد آنها نديد و طبق دستورى ، آيت اللّه العظمى مولانا را به همراه آيت اللّه العظمى حاج ميرزا صادق آقا مجتهد و آيت اللّه العضمى حاج ميرزا ابوالحسن انگجى به كردستان تبعيد كردند . تبعيد علماء در تاريكى شب سوّم جمادى الاولى 1347 ق برابر دوّم آذر ماه 1307 ش به وقوع پيوست .

معروف است وقتى عناصر رضاخان آنها را دستگير كردند ، مدّتى در خارج شهر توقّف نمودند و جاسوس به شهر فرستادند تا از اوضاع شهر اطّلاع يابند . وقتى كه حركتى از مردم به واسطه وجود مأموران ساواك و رضاخان در شهر انجام نگرفت ، مأموران آنها را به تهران حركت داده و به سردشت كردستان تبعيد نمودند . ^([25])

حضرت آيت اللّه العظمى مولانا پس از هفتاد و هفت روز تبعيد سيزدهم رجب از محل تبعيد خارج و در بيستم رجب همان سال وارد تبريز گرديد .

            خصوصيات اخلاقى

آيت الله العظمى مولانا در كارهاى روزانه نظم و ترتيب خاصى داشت . بيشتر وقتش را صرف مطالعه و تدريس مى نمود . هيچ گاه بدون مطالعه تدريس نمى كرد و بدون جهت درس هاى خود تعطيل نمى نمود . فقط دو ، سه روز آخر كه بيمارى شدت نموده بود درس ها را تعطيل كرد . عشق و علاقه فراوان به عبادت و اطاعت پروردگار متعال داشت . از مدت ها پيش نمازهاى يوميه خود را احتياطاً اعاده مى كرد ، از جدل و مناظره پرهيز مى كرد و محبوب قلوب مومنان بوده و از احترام خاصى در بين مردم برخودار بود .

وجوهاتى كه به خدمتش مى رسيد ،  مشخصات دقيق آورنده و موارد مصرفش را در دفترچه مخصوص ياد داشت مى نمود . از رسيدگى به وضع معيشتى طلاب و محصلين علوم اسلامى و فقرا و مستمندان دريغ نمىورزيد و همواره غمخوار و ياور آنها بود . در كنار فعاليت هاى اجتماعى ، فرهنگى و سياسى در مسجد نزديك منزلشان به اقامه نماز جماعت مى پرداخت و جمع قابل توجهى در آن شركت مى كردند ، و از موعظه هاى شيرين و حكيمانه اش بهره مند مى شدند .

            يارى مظلومان

با آغاز جنگ جهانى اوّل دولت هاى استعمارگرِ روسيه ، انگليس و آمريكا به ايران هجوم آوردند و خواهان نفوذ در ايران شدند . فقراء مستمندان و بى چيزان در وضعيت بدى به سر مى بردند و گرسنگى و فقر و بى چيزى بى داد مى كرد . در چنين شرايطى مرجع عالى قدر جهان تشيّع حضرت آيت اللّه العظمى مولانا با صدور اعلاميّه اى در دهم صفر 1361 ق مطابق با نووزدهم اسفند ماه 1322 ش مسلمانان نوع دوست و تجّار و ثروتمندان را به يارى مظلومان فرا خواند . متن آعلاميّه ايشان چنين است :

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم ، اوضاع حاليّه شهر تبريز و اطراف از جهت گرانى قيمت هاى آذوقه و ناتوانىِ اغلبِ اهالى محتاج به بيان نيست .

اگر ارباب قدرت و مكنت به اين زودى به تكليف شرعى خود عمل نكند ، قطعاً باعث اتلاف نفوس محترمه و سبب نزول بليّات خواهد شد .

قال اللّه تعالى : «اَنَاَ مِن اَهْلُ الْقُرى اَن يَأتِيَهُمْ بَأسُنا بَيْتاً وَ هُمْ ئائِمُونَ اَوَ أَمِنَ اَهْلَ الْقُرى اَن يَأتِيَهُم بَأسُنا ضَحًى وَ هُمْ يَلْعَبُونَ»^([26])

ولى بحمد الله ; از قرار معلوم اشخاص نيكوكار و خيّرى در صدد عمل به وظايف دينى و شرعى خود برآمده اند و از وجوه شرعيّه اى كه مثل مال امام عليه السّلام  محتاج به اذن حاكم شرع است ، خواستار اجازه مى باشند كه در مورد فقراء و مستحقّين خرج كنند . و اقل صريحاً با كمال تشكّر از اين قبيل اشخاص ، اجازه مى دهم كه از مال امام عليه  السّلام  هر چه زودتر به اين امر مهم قيام نموده و وجوهى شرعى خود را به آقايان مفصلة الاسامى كه تعيين شده و مورد اعتماد و وثوق مى باشند پرداخت نمايند و آنها نيز آن وجوه را در موردش خرج و محتاجين را از ورطه هلاكت نجات دهند و خداوند متعال نيز آنها را از هلاكت و سود عاقبت نجات و كرامت فرمايد^([27]) .

مِن اَلاحقر محمّد الموسوى

 در نگاه ديگران

خوشتر آن باشد كه ذكر دلبران *** گفته آيد در حديث ديگران خصوصياتى چون حُسنِ خُلق ، هوش سرشار ، اخلاق حميده و… موجب شده تراجم نگاران در باره ايشان به قضاوت نشينند و از ايشان به نيكى ياد كنند .

ما در ذيل به برخى از آنها اشاره مى كنيم :

1 ـ شايد قديم ترين كتابى كه از ايشان نامى به ميان آورده و شرح حال ايشان را به رشته تحرير در آورده است ، مورخ و رجالى معروف آيت الله حاج ملاّ على واعظ خيابانى تبريزى صاحب كتاب ارزشمند «علماى معاصرين» است . ايشان در مورد صفات و خصوصيات فردى وى مى نويسد :

آن مرحوم (آيت الله العظمى مولانا) از اكابر مجتهدين تبريز و مرجع احكام و فتاوى ، مُحقق ، مُدققّ ، ثقه ، نقه ، فقيه ، اصولى ، عالم ، فاضل ، عادل ، متواضع ، مُتخلق به اخلاق حميده ، مُنصِف در مقام مباحثه ، غير مجادل در مواقع مذاكره ، نظير او را در اين اوصاف نديدم . مقبول تمام طبقات ناس و محبوب  قاطبه اَنام با اين تفرق آراء و تشتّت اهواء و حواس پيوسته مشغول تدريس و تأليف و تصنيف . بالجمله عالم حقيقى و فقيه واقعى بود ، قدّس الله سرّه و اكمل برّه . ^([28])

2 ـ مرحوم علامه متتبع و محقق دانشور حاج ميرزا محمّد على مُدرس خيابانى كه از دوستان معظم له بوده در مورد ايشان مى نويسد :

(آيت الله العظمى مولانا) از علماى تبريزِ عصرِ حاضر و از اصدقاى اين نگارنده مى باشد كه داراى اخلاق فاضله و ملكات حميده بود … و داراى اجازه اجتهادى و روايتى از اساتيد خود مى باشد . ^([29])

3 ـ نويسنده فقيد كتاب «معجم الرجال و الفكر و الادب فى النجف» در مورد او مينوسد :

محمّد بن السيّد عبد الكريم الموسوى السرابى فقيه اصولى من ائمة التقليد و الفتياء… . ^([30])

4 ـ عمر رضا كحّاله مؤلف زبردست كتاب «معجم المؤلفين» در باره ايشان مى نويسد : 

محمّد بن عبد الكريم الموسوى السرابى التبريزى ، فاضل ، عارف بالرجال له طريقة الهداية فى علم الدراية . ^([31])

5 ـ آيت الله العظمى سيّد شهاب الدين مرعشى نجفى در مورد شيخِ روايى خويش مى نويسد :

و بالجملة كان المترجم مثالا للماضين من سلفنا الصالحين فى الاحاطة بالعلوم العقلية و النقلية و الجامعية ، مشفوعة بمكارم الاخلاق  و حلاوة المذاكرة و لطف التقرير و جودة التحبير .

اجتمعت به مراراً ببلدة قم المشرفة فألفيتة فوق ماكنت اسمع من فضائله حشره الله مع اجداده الطاهرين و كانت اكثر اوقاته مشغولة بالافادة و التدريس و التاليف و التصنيف لا يشغله عنها شاغل غير العبادات و الامور الضرورية ، و يروى عنه جماعة من علماء تبريز و غيرها .^([32])

همچنين آيت الله العظمى مرعشى نجفى در اجازه روايتى كه به آيت الله سيّد ابوالحسن مولانا مرحمت نموده درباره آيت الله الظمى مولانا مى نويسد :

… و ممن اروى عنه بالاجازة و القرائة العلامة المتفنن المؤلف المصنف المُجيد المجيد الفقيه الاصول الرجالى البارع ، حجة الاسلام آية الله الحاج سيّد محمّد بن عبدالكريم الموسوى التبريزى المشهر به «مولينا» و كان هذا السيّد الجليل ، حسنة من حسنات الزمان و مفخرة من مفاخر بلاد آذربايجان و هو جدّ سيدنا المستجر من طرف الاب والد ولده و ينتهى نسبه الشريف الى العارف المتاله الشهير بقاسم الانوار السرابى المنتهى نسبه الى هرون بن الامام الكاظم عليه السلام . ^([33])

6 ـ نويسنده پُرتلاش كتاب «مفاخر آذربايجان» در مورد ايشان مى نگارد :

اين مرد بزرگ از جهات گوناگون مانند ، علو طبع ، بى اعتنايى به رياست ، صراحت لهجه ، زبان صدق و گويا ، قلم و بيان شيوا و رسا ، قيافه جذاب و سيماى دلنشين و آراستگى به صفات كريمه ديگر ، از قبيل توكل ، شجاعت و امثال اينها ، در ميان اَقران خود كم نظير و ممتاز بودند . ^([34])

7 ـ شادروان سيّد محسن هدايت خويى در اثر كم نظير خود در باره ابن فقيه بزرگوار مى نوسد :

جناب ايشان (آيت الله العظمى سيّد محمّد مولانا) از جمله اركان حجج الاسلام ذيشانِ شهرِ مينونشانِ تبريز ]بوده[ و فعلا نيز مقيم آن شهرمى باشد . ^([35])

8 ـ نوه فرزانه اش ، فقيه عاليقدر ، آيت الله سيّد ابوالحسن مولانا در مورد صفات جدّ بزرگوارش مى نويسد :

جدّ بزرگوار ما آيت الله العظمى مولانا از بزرگان علماء تبريز ، مرجع احكام و فتاوى ، محقق ، مدقق ، فقيه ، اصولى ، رجالى ، و در حسن خُلق پسنديده و كم نظير بود . ^([36])

9 ـ پُرفسور سيّد حميد مولانا نوه دانشمندش در مورد جدّش مى نويسد :

براى اوّلين بار در كودكى و در تبريز بود كه كلمات و واژه هاى «دولت غصب» ، «مشروعيت» ، «مشروطه» و «حقانيت» را از زبان پدر بزرگم مرحوم آيت الله العظمى سيّد محمّد مولانا شنيده و آموختم .

او به مشروعيت دولت هاى «ملى» مانند پهلوى اعتقاد نداشت و تا آنجا كه مى توانست با آن مبارزه مى كرد . وى در مدّت اقامت و تحصيل در نجف و بين النهرين ، از استكبار جهانى و تجاوز انگلستان و سائر قواى اروپايى به مردم و سرزمين هاى اسلامى شخصاً آگاه بوده و ديده بود كه چگونه  مشروطه را مسخ كرده و دزديده اند ! او و دانشورانى مانند او نمونه «جامعه مدنى اسلامى» و ابعاد عرفى و شرعى آن بودند . من درس اوليّه «جامعه دولت و شكاف اين دو در ممالك اسلامى را از او آموختم . ^([37])

            فرزندان

حضرت آيت الله العظمى سيّد محمّد مولانا رضوان الله تعالى عليه يازده فرزند ـ نه پسر و دو دختر ـ داشت . سه تن از فرزندان ذكورش در شمار عالمان و دانشوران اسلامى در عصر خود بودند . گر چه نور عظمت و تابناك پدر آنها را تحت سيطره خويش درآورده است ، امّا نام آنها هرگز از صفحات تذكره ها محو نخواهد گرديد . در زير به شرح حال برخى از فرزندان وى پرداخته مى شود :

1 ـ آيت الله حاج سيّد على مولانا (1320 ـ 1392 ق / 1281 ـ 1350 ش)

فقيه دانشور و فقيه اهل بيت عصمت و طهارت آيت الله حاج سيّد على مولانا پسر ارشد آيت الله العظمى مولانا در شب دهم ربيع الاوّل 1320 ق در نجف اشرف ديده به جهان گشود .

در دوران طفوليت به همراه پدر عازم تبريز شد . تحصيلات مقدماتى و سطوح را در تبريز فرا گرفت . در حالى كه بيست سال داشت راهى عتبات عاليات گرديد و در آن ديار از محضر اساتيد عاليقدر و بزرگان علم و دانش ; آيت الله آقا شيخ احمد كاشف الغطاء (1292 ـ 1344 ق) ، آيت الله حاج شيخ محمّد حسين كاشف الغطاء (1296 ـ 1373 ق) ، آيت الله حاج سيّد محمّد حجّت كوه كمرى (1310 ـ 1372 ق) ، آيت الله آقا ضياءالدين عراقى (1278 ـ 1361 ق) ، آيت الله حاج شيخ محمّد حسين غروى كمپانى (1296 ـ 1361 ق) ، آيت الله سيّد ابوالحسن اصفهانى (1284 ـ 1365 ق) ، بهره مند گرديد و موفق به كسب اجازات اجتهادى از اساتيدش گرديد .

آيت اللّه مولانا پس از شش سال اقامت در كنار مرقد مطهّر على عليه السّلام در هفدهم محرّم 1346 ق به وطن خويش مراجعت نمود و مشغول تدريس علوم دينى و تبليغ احكام نبوى صلى اللّه عليه و آله و سلّم و تأليف كتب اسلامى و تربيّت طلّاب علوم دينى گرديد .

آيت اللّه مولانا در اثر جديّت و پشتكار آثار پربركتى از خود به يادگار گذاشت كه عبارتند از :

1 ـ تقريرات دروس فقه آيت اللّه حجّت .

2 ـ تقريرات دروس اصول آيت اللّه حجّت .

3 ـ صحت و سلامت .

4 ـ آثار المعاصى .

5 ـ نصايح المعصومين .

6 ـ لطائف الاخبار .

7 ـ مرآة الحجّ .

8 ـ شرط و جزاء .

9 ـ الفروق بين المرء و المراة فى الاحكام .

10 ـ البركات .

11 ـ سيره حسنه .

12 ـ حكايات المعصومين .

13 ـ كيف اصبحت ؟

14 ـ چهل حديث .

15 ـ خدا ، نه طبيعت ، منظومه اى در اثبات صانع .

16 ـ حج نامه ، منظومه اى در اعمال حجّ و سفرنامه .

17 ـ 18 بخش اوّل و دوّم در منظوم ، در حالات پنج تن آل عبا .

18 ـ تعديل الميزان ، اين آخرين كتاب آيت اللّه مولانا است .

سرانجام حضرت آيت اللّه مولانا در بيست و دوّم شوّال 1392 ق در سنّ هفتاد و دو سالگى در تهران دار فانى را وداع گفت و در شهر مقدّس قم در قبرستان ابوحسين مقبره خانوادگى حاج ابراهيم صادقى به خاك تيره سپرده شد . متن سنگ نوشته اش چنين است :

هو الباقى ، مرقد آيت اللّه آقاى حاج سيّد على مولانا فرزند آيت اللّه آقاى حاج سيّد محمّد مولانا در شانزدهم ربيع المولود 1320 متولّد در سال 1341 به جهت تكميل تحصيلات به نجف حركت و از محضر بزرگان فقهاء و مراجع استفاده ها كرد و در سال 1346 به تبريز مراجعت و به تدريس و تنأليف و ارشاد مشغول بوده . و نسب شريفش به عارف متأله قاسم الانوار تبريزى كه نسبش به امام كاظم عليه السّلام  منتهى مى شود ، مى رسد . و در بيست و دوّم شوّال 1392 مطابق 8/9/1351 به رحمت ايزدى پيوست .

2 ـ حجّت الاسلام والمسلمين حاج سيّد مرتضى مولانا (1330 ـ 1400 ق / 1294 ـ 1363 ش) .

خطيب توانا و واعظ معروف حجّت الاسلام والمسلمين حاج سيّد مرتضى مولانا در بيست و يكم رجب 1330 ق در تبريز ديده به جهان گشود . دروس حوزوى و سطوح عالى را از محضر علماى تبريز همچون آيت اللّه سيّد هادى خسروشاهى فرا گرفت و آن گاه به خطابه روى آورد . وى بيانى شيرين و رسا داشت و صدها نفر در پاى منتبر وى از سخنان ايشان استفاده مى كردند . از خصوصيّات ايشان مى توان به تحقيق و مطالعه و تدوين آثارى چون ، مسأله حجّ ، العنبر فى مجالس المنبر (مطبوع) ، وقايع الايّام و كشكول اشاره نمود . معظم له در منزل خود داراى كتابخانه مهمّ و مفصّلى بود . بيشتر كتاب هاى وى در موضوعات فقه ، اصول ، تفسير ، حديث ، تاريخ و رجال بود . و بيشتر آنها چاپ تبريز ، مصر ، بيروت ، قم و تهران بوده است .

حجّت الاسلام والمسلمين مولانا در تاريخ 12 رمضان 1400 ق وفات نمود و در قبرستان وادى رحمت تبريز دفن گرديد . بعد از وفات كتاب هاى وى اعم از خطّى و چاپى به مدرسه حضرت وليعصر عج اللّه تعالى فرجه الشّريف تبريز منتقل گرديد و هم اينك بخش اعظم كتابخانه مدرسه وليعصر عج اللّه تعالى فرجه الشّريف كتاب هاى آن بزرگوار مى باشد . ^([38])

3 ـ آيت اللّه حاج سيّد مصطفى مولانا (1335 ـ 1405 ق / 1295 ـ 1363 ش) .

حضرت آيت اللّه حاج سيّد مصطفى مولانا يك ساعت به غروب در بيست و نهم محرّم 1335 ق در بيت تقوا و فضيلت در تبريز ديده به جهان گشود . دروس حوزوى را در زادگاهش از محضر حاج ميرزا على اكبر نحوى (زنده به سال 1335 ق) و برادرش آيت اللّه حاج سيّد على مولانا و پدرش آيت اللّه العظمى مولانا فراگرفت . در سال 1355 ق عازم حوزه هزار ساله نجف گرديد و از جلسات درس اساتيد معزّز آيت اللّه حاج شيخ احمد اهرى (1305 ـ 1365 ق) ، آيت اللّه ميرزا محمّد باقر زنجانى ، آيت اللّه حاج شيخ محمّد حسين اصفهانى كمپانى (1296 ـ 1361 ق) ، آيت اللّه سيّد ابوالحسن اصفهانى و آيت اللّه حاج شيخ محمّد على كاظمينى (صاحب تقريرات آيت اللّه نائينى) استفاده هاى شايانى برد و با كوله بارى از علوم آل محمّد صلى اللّه عليه و آله  در تاريخ 1368 ق برابر با 1327 ش به وطن مألوف بازگشت . از تأليفات ايشان مى توان به «حقوق والدين و فرزند» اشاره نمود . وفات اين عالم فرزانه در يازدهم ربيع الثّانى 1405 ق در تبريز اتّفاق افتاد و پس از تغسيل و تكفين و اقامه نماز ميّت توسّط برادر زاده اش آيت اللّه حاج سيّد ابوالحسن مولانا در قبرستان وادى رحمت به خاك سپرده شد . ^([39])

            وفات

سرانجام عالم ربّانى ، آيت اللّه العظمى مولانا پس از شصت و نُه سال عمر با بركت در شب جمعه هيجدهم جمادى الاولى 1363 ق برابر با بيست و يكم ارديبهشت 1323 ش زندگانى خود را بدرود حيات گفت و روح بلندش در ملكوت اعلى جاى گرفت .

با انتشار خبر رحلت جانسوز مرجع تقليد شيعه ، مردم خوب آذربايجان و تبريز بازار را تعطيل كرده و در مساجد و حسينيّه ها به سوگ نشستند .

پيكر مطهّر ايشان پس از تغسيل ، تكفين و اقامه نماز ميّت بر دوش مردم تبريز تشييع و در زادگاه خود به صورت امانت دفن گرديد . جنازه مطهّر وى پس از مدّتى منتقل به نجف اشرف گرديد و در جوار مرقد مطهّر جد بزرگوارشان حضرت على بن ابيطالب عليه السّلام  به خاك سپرده شد .^([40]) رحمت و رضوان خدا شامل حال او باد .