پيرِ معارف ايران حاج ميرزا حسن رشديه

           

ولادت

حاج ميرزا حسن رشديه دايى آيت الله العظمى حاج سيّد محمّد مولانا روز جمعه پنجم ماه رمضان 1276 ق برابر با 1228 ش در يك خانواده روحانى در شهر تبريز به دنيا آمد^([1]) . مادرش سارا خانم نوه صادق خان شقاقى و پدرش آخوند ملاّ مهدى تبريزى از مجتهدين خوشنام و مورد احترام اهالى تبريز بود . آخوند ملاّ مهدى پشنماز كوى چرنداب و از مُدرسان حوزه علميه تبريز بود . از شاگردان معروف وى مرحوم حاج ميرزا عبد الكريم موسوى سرابى معروف به «مؤتمن الشريعه» است كه بعداً به دامادى استادش در آمد^([2]) .

 تحصيلات

ميرزا حسن از سنّ پنج سالگى به مكتب خانه رفت و در اثر هوش و استعداد كافى علوم متداول مكتب خانه را طى نمود و آن گاه صرف ، نحو ، فقه و اصول را از پدرش آموخت و براى ادامه تحصيل مى خواست به نجف اشرف سفر نمايد كه شماره اى از روزنامه اختر كه در استانبول چاپ مى شد به دستش رسيد و تأثير عجيبى در روحيه اش ايجاد كرد . رشديّه در خاطراتش در اين مورد مى نويسد :

روزى با پدرم روزنامه اختر را مى خوانديم كه نوشته بود ; در اروپا از هر هزار تن ، ده تن بى سوادند ولى در ايران از هر هزار نفر ، تنها ده نفر باسواد مى شوند ! و انگيزه اين ، بدى شيوه آموزشى و دشوارى درس الفباست . بايد در ايران دبستان هايى به شيوه اروپا بنياد يابد . ^([3])

وى سپس با صلاحديد پدرش ، در همان آغاز جوانى به همراه برادر ناتنى اش ميرزا على معروف به «حاج آخوند» براى تحقيق و مطالعه در وضع معارف و طرز تدريس الفبا و روش تعليم در تعليم در خارج از ايران ، عازم بيروت شد و به مدّت دو سال در دارالمعلّمين به تحصيل پرداخت و سپس براى تكميل مطالعات خود در اين زمينه به استانبول رفت و در روش تدريس در مدارس «رشديّه» ، «اعداديّه» به تحقيقاتى دست زد . ولى اصول و روش تدريس در آنجا را مثل ايران مغشوش ديده و اقدام به رفع اشكالات تدريس در زبان فارسى ئ اختراع (الفباى صوتى) در اين زبان پرداخت . ^([4])

 تأسيس نخستين مدرسه در قفقاز

در سال 1300 ق به كمك برادر مادرى اش شادروان حاج آخوند نخستين مدرسه ابتدايى ايرانى به سبك جديد را براى كودكان مسلمان در قفقاز تأسيس كرد و از طرف مسلمانان آن ديار مورد استقبال و تجليل قرار گرفت . رشديّه در اين مدرسه نوبنياد شروع به تدريس كتاب «وطن ديلى» ، (زبان وطن) به اسلوب «الفباى صوتى» گرديد و موفّق شد در مدّت 60 ساعت به كودكان خواندن و نوشتن بياموزد .

در اثر حسن تدبير و مديريّت قوى ايشان روز به روز بر تعداد شاگردان مدرسه افزوده مى شد و مدرسه حاج ميرزا حسن به نام «رشديّه» شهرت يافت ، چون در خاك عثمانى مدرسه ابتدايى را «رشديّه» مس گفتند . ^([5])

بعد از 5 سال تلاش شبانه روز كار مدرسه رشئيه بالا گرفت ، طورى كه ناصر الدّين شاه هنگام بازگشت از سفر دوّم يا سوّم خود از فرنگ به ايران ، آن را مورد بازديد قرار داد و بسيار پسنديد و اظهار تمايل كرد كه رشديّه آن را به ايران منتقل سازد .

ولى دسايس و نيرنگ هاى اطرافيان شاه خدمات او را پيش شاه وارونه نشان داد و رشديّه نتوانست همراه شاه به ايران بيايد و كارهاى فرهنگى و علمى خويش را در سرزمين مادرى اش ادامه دهد .

 آغاز فعّاليّت هاى رشديّه در تبريز

حاج ميرزا حسن در طول اقامت خود در قفقاز تجربيّات بسيارى كسب كرد و به كمك مرحوم «لطف على بيگ» كه مردى خيّر و خوش نام بود ، از مدرسه هاى تازه تأسيس دولت روم ديدار كرد و تصميم گرفت كه پس از بازگشت به وطن مدرسه هاى جديدى بسازد . بنا بر اين وى پس از ورود به تبريز در سال 1305 يا 1306 ق نخستين مدرسه ابتدايى را در محلّه «ششگلان» يا «خيابان» تبريز تأسيس كرد و به تربيّت دانش آموزان پرداخت . ^([6]) نويسنده «تاريخ فرهنگ آذربايجان» در اين زمينه مى نويسد :

فقيد نام برده با برادرش ميرزا على در آن باب مذاكره و معاهده كردند كه موقع بازگشت به تبريز دبستانى با طرز نو تأسيس نمايند و اطفال را روى حصير نه بلكه روى نيمكت نشانند و اشكال حروف را با تقطيع تعليم دهند و تمام قواعد و اصول تعليم را (پداكوژى) كه در دبستان هاى خارج از ايران ديده اند ، در كشور خود مرسوم دارند .

چون هر دو برادر به تبريز برگشتند ، رشديّه در جنب مسجد شيخ الاسلام (روبه روى حمّام قائم مقام) مدرسه اى با اسلوب جديد باز كرد . آقاى حسين واعظ در همان دبستان عنوان معلّمى داشته و از شاگردان مبرّز آن دوره ميرزا رضا صحّاف زاده كه سپس مدير دبستان پرورش گرديد ، بوده است .

برادر حاج ميرزا حسن به تنهايى در مسجد ميدان مقصوديّه مكتبى كه با مكاتب ديگر اندكى متفاوت بود ، دائر كرد . مثلا در ساعات تنفّس شاگردان به حياط مسجد مى آمدند به جاى زنگ سياحت كه به ناقوس شبيه نباشد ، يكى از شاگردان كه صداى رسا داشت ، اين شعر را مى خواند :

اَلا اى عزيزان دشت صباوت *** به بيرون رويد از براى سياحت

پس از يك ربع ساعت باز با صداى بلند اين شعر را قرائت مى كرد :

هر آن كو پى علم و دانايى است *** بداند كه وقت صف آرايى است

شاگردان دو به دو صف بسته به مشجد وارد شده و هر يك در سر جاى خود مى نشست . همين طور وقت ناهار يك شعر خوانده مى شد به جاى زنگ ناهار . هر يك سفره نان را باز كرده ناهارش را مى خورد . همين آداب نو ظهور سبب قيل و قال مردم شد . ^([7])

 گرفتارى هاى رشديّه

فعّاليّت هاى رشديه در امر تعليم و تربيت موجب گفتگو و انتقاداتى در بين اقشار مختلف مردم گرديد و در اثر حمله گروهى از مخالفان مجبور به ترك شبانه تبريز شد و به مشهد مقدّس هجرت نمود و پس از شش ماه به تبريز بازگشت و در محلّه خيابان براى دوّمين بار مدرسه اش را داير كرد . ولى اين بار نيز مدرسه نوبنياد ايشان مورد هجوم برخى ديگر از افراد قرار گرفت و براى دوّمين بار راهى مشهد رضوى گرديد و مدّتى را در آنجا سكونت نمود . ^([8])

امّا بار ديگر وى از تصميمى كه داشت منصرف نشد به تبريز بازگشت و براى سوّمين بار در محلّه چرنداب ، مدرسه اش را پايه گذارى كرد و كارهايش را از نو آغاز نمود .

متأسّفانه اين بار نيز مورد بى مهرى مخالفان قرار گرفت و در اثر حمله آنها به دبستان رشديّه و تهديد به قتل ، از راه روسيّه راهى مشهد مقدّس گرديد و چند ماهى را در آنجا اقامت كرد .

پير معارف ايران ، على رغم همه مشكلات و كار شكنى ها مجدداً به زادگاهش مراجعت نمود و براى چهارمين بار در محلّه «نوبر» با اطفال فقراء و بى سرپرست مدرسه را دائر و شمار شاگردان را به 357 و شمار معلّمان را به 12 نفر رسانيد . مكتب دارانِ پريشان شده از سرسختى رشديّه به جان آمدند ، به ناچار به پدر رشديّه آخوند ملّا مهدى متوسّل شده و او را به شدّت تهديد كردند . او نيز صلاح فرزند خود را در اين ديد كه فعلا مدرسه را منحل كند و براى اين كه سر و صداها بخوابد به سرزمين رضوى برود ، او نيز نصيحت پدر را شنيد و چنين كرد . ^([9])

حاج ميرزا حسن بار ديگر به تبريز برگشت و براى پنجمين بار در محلّه «بازار» مدرسه را تأسيس كرد و مورد استقبال قرار گرفت . اين بار نيز مخالفان و معاندان حركت هاى اصلاحى او را نتوانستند قبول كنند و لذا با چوب و چماغ به مدرسه حمله نمودند و موجب جراحت كودكان و قتل يكى از آنان شدند . ولى متأسّفانه اين بار نيز راه مشهد را در پيش گرفت و در آن ديار سكنى گزيد . ^([10]) او در مشهد آرام نگرفت و اقدام به تأسيس دبستانى نمود ، امّا هنوز چند صباحى از تأسيس آن نگذشته بود كه برخى از افراد به تحريك مكتب داران سنّتى به مدرسه و شخص رشديّه هجوم آوردند و مدرسه را غارت و دست رشديّه را شكستند . وى پس از بهبودى و معالجه دستش به تبريز آمد و براى ششمين بار در محلّه «ليل آباد» مدرسه اى داير نمود . ^([11]) در اين مدرسه علوم مقدّماتى فارسى ، عربى ، ادبيّات فارسى و زبان فرانسه تدريس مى شد . حاج ميرزا حسن همچنين براى سالمندان (اكابر) كلاسى تشكيل داد كه در مدّت نسبتاً (90 ساعت) خواندن و نوشتن را به آنان آموخت و پس از چند ماهى از دانش آموزان خود امتحان گرفت . روزنامه ناصرى در شماره 11 سال اوّل (غرّه ربيع الاول 1312) تحت عنوان (امتحان در مدرسه رشديّه) مى نويسد :

چندى قبل يك مجلس ، با حضور جمعى از نصحاء و ادباء ، در مدرسه مزبوره مختصر امتحانى به عمل آمده بود . در آن امتحان مردان بى سواد از 25 تا 40 ساله كه در مدّت 90 ساعت تعليم حروف ابجد و زاوياى الفباى سى و دو گانه را تحصيل نموده و تعليم گرفته بودند ، به عمل آمد . چند سطرى به آنها املاء شده در صفحات تابلو (لوحه) كه هر يك در دست داشتند با كمال صحت نوشتند . ^([12])

مدرسه رشديه به مدت سه سال دوام يافت و در اين مدت طرفداران زيادى پيدا نمود . تاريخ و فرهنگ معاصر در اين باره مى نويسد :

امّا اين دفعه مخالفان قصد جان رشديّه كردند و شبى در گذرگاه چند تير به طرف او شليك كرده كه يكى از گلوله ها به پايش اصابت نمود و مجروهش ساخت . رشديه در آن موقع با توجه به اين كه دستش را در مشهد شكسته بودند و پايش را نيز در اين واقعه مجروح شده بود ، شعرى بدين مضمون خواند :

مرا دوست بى دست پا خواسته است *** پسندم همان را كه او خواسته است رشديّه پس از بهبودى هر چه كوشيد مدرسه اى تأسيس كند ، هيچ كس جرأت نداشت خانه خود را اجاره ندهد ، رشديّه اين بار از پول فروش مزرعه اى كه داشت با اجاره علماء نجف مسجد شيخ الاسلام را كه روبروى دارالفنون بود و مزبله دانى بازايان و مردم رهگذر شده بود تعمير كرد و آنجا را براى هفتمين بار مدرسه نمود و براى اوّلين بار در ايران ميز و نيمكت و تخته سياه تهيه كرد ; امّا اين دفعه نيز … . ^([13])

 نامه كارگشاى رشديّه

در سال 1313 ق ميرزا عليخان امين الدوله كه به نيك نامى شهرت داشت با پيشكار خود مظفّر الملك به سمت والى آذربايجان وارد تبريز گرديد . حاج ميرزا حسن توسّط آشنايى خود با مظفّر الملك نامه اى به امين الدّوله نوشت كه اين شعر سرسخن آن بود :

من زار و خاكسارم و تو ماه و آفتاب *** گلها و لاله ها دهم ار تربيّت كنى

امين الدوله ميرزا حسن ره به ملاقات دعوت كرده و دستورى حضورى داد كه 60 نفر از بچّه هاى يتيم و بى بضاعت را جمع كرده و با خرج او مدرسه باز كنند . ميرزا حسن با دلى شاد از مجلس والى بيرون آمد و فورى در كوى ششگلان خانه اى كرايه كرد و 60 نفر دانش آموز گرد آورد و آنها را با هزينه والى با لباس و كلاه متّحد پوشاند و آن گاه با خاطرى آسوده كه با حمايت امين الدوله كسى جرأت تعرّض نخواهد بود ، هشتمين مدرسه رشديّه را از نو داير كرد . ^([14]) نويسنده تاريخ فرهنگ آذربايجان مى افزايد :

ايمن الدّوله گاهى خود به مدرسه آمده و از نزديك آموزگاران و دانش آموزان را تشويق و نوازش مى كرد . روزى ميرزا رضا صحّاف زاده كه در مدرسه منزلت و مثابه دانشيار بود لايحه و اشعارى تهيّه و در حضور امين الدّوله قرائت نمود . مطلع اشعارش اين بود :

امروز بزم ما چه عجب رشك گلشن است *** مانند آفتاب درخشنده روشن است

چون همه را از بانى و مدير و معلّم و متعلّم محرّك اصلى عشق و علاقه و ايمان و ميهن دوستى و كسب دانش و توسعه فرهنگ بود . با اين كه آموزشگاه رشديّه به علّتى ، دير نپاييد ، «خوش درخشيد ولى دولت مستعجل بود» اثرات خوب بخشيد و در افكار يك جمعى حس همكارى توليد كرد . روزى يك بار اشعار زير را اطفال مدرسه با هم زمزمه مى كردند :

باغ و بهشت ما همه گلزار مكتب است *** بر قلب ما سرور ز ديدار مكتب است

اين مدرس شريف كه رشديّه نام اوست *** دار الفضائل است و در انظار مكتب است

نهج البلاغه است و يا روضه صفا *** يا نزهت القلوب و يا دار مكتب است

بس مردمان طواف در كعبه مى كنند *** ما را طواف بر در و ديدوار مكتب است

هر روز جوى علم به بستان قلب ما *** جارى ز چشمه سار گهر بار مكتب است

بر ناز و نعمت دو جهان سر نياورد *** از جان و دل هر آن كه خريدار مكتب است

جانا اگر به روضه رضوان مقيّدى *** جنّات تجر تحتها الانهار مكتب است

يا رب بلطف و مرحمت خود نظر نما *** بر حال آن كسان كه سالار مكتب است ^([15])

امين الدّله مدّت كمى سرپرست حكومت آذربايجان بود . سپس به پايتخت احضار شده و به مقام صدارت عظمى ارتقا يافت و چون اين حكومت خوش درخشنده و مستعجل از تبريز رفت ، تبليغات عليه رشديّه توسعه يافت و مورد لعن و نفرين قرار گرفت . زمانى كه امين الدوله بهصدارت رسيد ، از رشديّه ، منسوبين و همكاران وى خواست كه به تهران بيايند و فعاليت خودشان را در آنجا ادامه دهند .

 تأسيس مدرسه رشديه در تهران

رشديّه در تهران از كارهاى فرهنگى دست نكشيد و با تشويق امين الدوله در سال 1315 ق در كوى دروازه قزوين و در باغ كربلايى عباس على مدرسه مفصلى تأسيس نمود و سپس انجمن معارف را تشكيل داد . امّا اين روند كار ديرى نپاييد و با عزل امين الدوله و روى كار آمدن امين السلطان ، كار رشديّد دوباره به سختى گراييد ، حقوق او قطع شد و او را از ورود به انجمن كه خود تأسيس كرده بود مانع شدند و كار مدرسه به تعطيلى منجر گرديد . حاج ميرزا حسن به حجّ رفت و پس از بازگشت از سفر حجّ به آستانه حضرت فاطمه مهعصومه سلام اللّه عليها در قم پناهنده شد . ^([16])

فعّاليّت هاى سياسى

در سال 1318 ق به عتبات عاليات سفر كرد و سپس به كشورهاى عربستان ، سوريّه و فلسطين سفر نمود و پس از آن به تهران بر گشت . در اثر روحيّه انقلابى و پر تحرّكى كه داشت در برابر استبداد و استعمار ايستاد و فعّاليّت هاى خود را در دو خطّ متوازى پيش برد : اوّل اين كه در بيدار كردن مردم از هيچ كوششى فروگذار نمى كرد و در اين رابطه روزنامه «مكتب» را در سال 1323 ق و روزنامه «طوفان تهران» را در سال 1326 ق در تهران انتشار داد و مقالات ضد استبدادى و استعمارى مى نوشت و مردم را به استقبال فرهنگى دعوت مى نمود و هم شبانه در محلّات تهران شب نامه هايى در مورد نكوهش دريافت وام از روسيّه و بدگويى از امين السّلطان (ميرزا على اصغر خان اتابك) پخش مى كرد و در مدرسه و منزل خود با عدّه اى از افراد همچون مجد الاسلام كرمانى ، ناظم الاسلام كرمانى و ميرزا آقا اصفهانى انجمنى تشكيل مى داد و با همكارى آنها ميان گروه هاى مخالف هماهنگى ايجاد مى كرد . فعّاليّت هاى وى موجب گرديد كه عين الدّوله ، مجد الاسلام كرمانى ، ميرزا آقا اصفهانى و حاج ميرزا حسن رشديّه را به «كلات نادرى» در استان خراسان تبعيد نمايند و چون محمّد على شاه قاجار از حكومت افتاد به تهران برگشت و كارهاى خود را از سر گرفت .

دوّم اين كه با تأسيس مدرسه به سبك جديد از نفوذ فرهنگى استعمار و قدرت هاى چپاولگر جلوگيرى مى كرد و هدفش اين بود كه فرهنگ و اداره مدارس از دست علماء و قشر مذهبى و فرهنگى خارج نشود و به دست بيگانگان و بيگانه پرستان نيفتد . ^([17])

 تأليفات

آثار و تأليفات او اغلب كلاسيك و در آن زمان تعليم و تدريس آنها در مدارس معمول بوده است ، آثار چاپ شده وى عبارت است از :

1 ـ آناديلى و وطن ديلى ، (تركى) ;

اين كتاب به زبان تركى بوده و بارها به چاپ رسيده است . كتاب چاپ شده در مدارس مسلمانان قفقاز و تركستان به نام كتاب اوّل تدريس مى شود .

2 ـ كفاية التعليم ;

اين كتاب در سال 1320 و 1323 ق در تهران به چاپ رسيده است .

3 ـ نهاية التّعليم ;

اين كتاب در سال 1318 و 1320 ق در تهران چاپ سنگى شده است .

4 ـ اصول عقايد يا اتّحاد بشر ;

اين كتاب در سال 1324 ق تهران منتشر شده است .

5 ـ المشتقات ;

اين كتاب در سال 1337 ق در رشت انتشار يافت .

6 ـ الفباى جديد .

7 ـ بداية التعليم .

8 ـ تكملة الصرف .

9 ـ كتاب الفباء .

10 ـ تبصرة الصبيان .

11 ـ صد درس .

12 ـ تربية البنات .

13 ـ تأديب البنات .

14 ـ هداية التعليم .

15 ـ تسهيل الحساب ^([18])

رشديّه در قم

پير معارف ايران پس از سال ها تلاش ، در سال 1315 ش از وزارت معارف وقت باز نشسته گرديد و براى سپرى نمودن دوران بازنشستگى به شهر مقدّس قم انتقال يافت و تا پايان عمر در آن شهر ماندگار شد . رشديّه هر روز به طور مرتب در محفل درسى مؤسس حوزه علميّه قم ، آيت اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى حاضر مى شد و از افادات آن فقيه فرزانه بهره مند مى گرديد .

او در تكيه ملاّ محمود مدرسه اى داير كرد و به تعليم و تربيت كودكان كه اكثراً فقير و بى چيز بودند پرداخت و كلاسى هم ويژه نابينايان تشكيل داد و با روشى خاص آنان را آموزش مى داد^([19])

روزى در موقع تدريس در كلاس بى هوش افتاد ، پزشك بر بالينش آوردند ، چون به هوش آمد پزشك به او توصيه كرد كه در اين سن با توجّه به ضعف جسمانى از تدريس خوددارى و استراحت نمايد . ايشان با كمال ناراحتى گفت : چرا غافليد ؟ ! اگر در همان حالت كه ضعف كرده بودم چشم از اين عالم مى بستم ، قطعاً جايم در بهشت بوده ، چه سعادتى از اين بالاتر كه معلّم در حين اجراى امر مقدّس تعليم بميرد ، حيف كه سعادتم يارى نكرد . ^([20])

وفات

پدر آموزش و پرورش نوين و پير معارف ايران زمين در ذيقعده 1364 ق برابر با 19 آذر ماه 1323 ش در سنّ 97 سالگى در جوار حرم باصفاى بى بى دو عالم حضرت فاطمه معصومه سلام اللّه عليها بدرود حيات گفت و روى دوش دوستداران فرهنگ و ادب و طلّاب علوم دينى در قبرستان نو به خاك سپرده شد . روى سنگ قبرش نوشته شده :

آرامگاه حاج ميرزا حسن رشديّه اوّل مؤسس مدارس جديد در ايران 19 آذر 1323 .

در فرازى از وصيّت نامه وى آمده است :

مرا در محلّى به خاك بسپاريد كه هر روز شاگردان مدارس از روى گورم بگذرند و از اين بابت روحم شاد شود .

محمّد على صفوت در تاريخ وفات ايشان چنين گفته است :

آشنايى در آمد از در گفت *** خبرى بد شنيدم از راديو

گفتم اى بوم چيست وقعه شوم *** دل بر آشفت آشكار بگو

گفت بشنيدم اين نوا ز جهان *** رفته رشديّه حيف باد از و^([21])  جملاتى حكيمانه از رشديّه

وقتى كه مخالفان مدرسه اش را تخريب مى كردند با روى گشاده و خنده مى گفت :

اين جاهلان نمى دانند كه با اين اعمال نمى توانند جلو سيل بنيان كن علم را بگيرند . يقين دارم كه از هر آجر اين مدرسه خود مدرسه ديگرى بنا خواهد شد ، من آن روز را خواهم ديد .

هيچ خدمتى بزرگ تر از معلّمى و هيچ خدمتگذارى بزرگتر از معلّم وجود ندارد .

اجلال علماء واجب است ، اگر ايشان علم را تحقير نكنند .

استغناى طبع ، دولت پاينده است .

ايراد در كار نيك كسان ، عادت ناكسان است .

نه هر كه به ظاهر حقير است ، لايق تحقير است .

اكسير احمر عبارت است از تكميل فضائل و رفع رذائل نفس .

مؤخر را مقدّم داشتن ، مقدّم را از دست دادن است .

انجام مهّام ملى را بركات وجود و علّت حيات خود فرض كن .

«امّ الرذائل» لقب جهل است چنان كه «امّ الفضائل» لقب علم .

در مشاوره تا تصديق نكنى قول ديگران را نسنجيده امضاء نكن .

سختى كشى ز دهر چون سختى دهى به خلق *** در كيفر فلك غلط و اشتباه نيست ^([22])